Het Opel-effect
Onderstaande tekst verscheen als column in MilieuMagazine van feb 2021. Ik doe een korte video op Youtube erbij, die Maurik Dippel van CircleLytics met me maakte over hetzelfde onderwerp.
—
Het Opel-effect
Transities hebben de wind nogal mee. Toch zie ik geregeld voorbeelden van dynamiek die juist in zijn achteruit staat. Een achteruit althans voor de sector of het thema in transitie, want de rest van de samenleving dendert gewoon door.
Na zo’n terugslag blijkt de spanning tussen sector en omgeving vervolgens zodanig opgelopen dat de dynamiek wederom omkeert en de transitie alsnog in supertempo wordt doorlopen. De analogie met het embleem met de bliksem lijkt me duidelijk.
Het gevolg is meer dan eens forse tot immense economische afschrijvingen plus psychologische en sociale schade. Er is veel voor te zeggen om dit Opel-effect – een tijdelijke terugslag in een transitie – voor te willen zijn.
Hoe ontstaan deze hick-ups, deze Opels? Ongeveer als volgt. Zodra spanningen rond een onderwerp of sector serieuze vormen aannemen, koerst een maatschappelijk systeem richting transitie. Begint die op stoom te komen, dan trekt er steevast een relatief kleine groep mensen stevig aan de bel. Zo’n groep is vaak een gelegenheidscoalitie van mensen wier boosheid stoelt op psychologische motieven, materiële belangen of ruis.
Neem de landbouw. Op dit moment is de variëteit aan duurzame initiatieven juist in de agrarische wereld enorm en ze varieert van natuurinclusieve landbouw en lokale labels tot hi-precision landbouw en floating farms. In de VS trekt de plantaardig-eiwitproducent Beyond Meat met gemak een onwaarschijnlijke som geld aan op de kapitaalmarkt. De transitie is vol op stoom, zou je zeggen. En dan zijn er in 2019 opeens de trekkersprotesten en wat later de bezetting van het RIVM. Een LNV-er vertelde me: “De aanvoerders van de protesten záten toen bij de hoogsten aan tafel, maar ze verspeelden de sympathie bij beleidsmakers en publiek door historische rechten op te eisen en te dreigen.”
De stilstand of zelfs achteruitstand blijkt niet bestendig. De voorlopige eindstand is dat na enkele jaren terugslag nu álle grote landelijke verkiezingsprogramma’s zeggen de landbouw ingrijpend te willen veranderen. Niet enkel bij landbouw, ook bij andere sectoren in transitie zag ik protesteerders hetzij overstag gaan, hetzij opzij geschoven worden door de rest van de samenleving. Zie daar het Opel-effect. Een transitie is op stoom, een relatief kleine groep komt fel in opstand. Ze probeert de besluitvorming in zijn achteruit te zetten, maar na enkele jaren neemt de rest van de samenleving het roer alsnog weer terug in de hand. De transitie vervolgt zijn weg, maar nu met een kortere tijd om de bakens in de sector te verzetten.
Tweede voorbeeld. De energievoorziening. Economische Zaken start zo’n tien, vijftien jaar geleden voortvarend met de energietransitie, maar het proces verzandt in papier en weinig voortgang. In plaats van een opschalende vergroening komen er kolencentrales. De maatschappelijke reactie daarop is fel, immers vanuit duurzaamheid redenerend is dit nu juist terug bewegen in de geschiedenis. Iconen uit het bedrijfsleven reageren echter furieus als de klimaatonderzoekers de financiële balans van die bedrijven onder vuur nemen op ‘stranded assets’. Er ontstaat een patstelling. De jaren erna daalt Nederland in de rankings van vergroenende energiesystemen. Uiteindelijk blijkt de groene lijn tóch onafwendbaar. Het kost ons land vervolgens de grootste moeite het transitiepad weer op te pakken. Het weer op gang komen van de energietransitie gaat dan gepaard met duizelingwekkende afschrijvingen bij sectorleidende ondernemingen.
Voor een derde voorbeeld ga ik naar de VS. Barack Obama schrijft in zijn memoires hoe Michelle en hij erachter komen dat een grote groep witte Amerikanen bang is van het idee dat een zwart duo het Witte Huis bewoont. Zijn democratisch gekozen witte opvolger Trump draait vele vernieuwingen terug, leidt het bestuursapparaat met een waaier aan zelfverzonnen waarheden, om vervolgens na de grootste weerstand pas weer plaats te maken voor president Biden, die direct de hervormingskoers op allerlei dossiers herstelt.
Een Opel-effect gaat vaak gepaard met verbaal wapengekletter, felle emoties en polarisatie. Het aloude gebruik om besluiten van de meerderheid te verrijken met wijsheden van minderheden, is tijdens een Opel uit zicht. Waarheden worden plat. De sfeer is om te snijden. Het is zij-óf-wij een tijdlang in plaats van zíj-én-wij. Er ontstaat grote druk op besluitvormers en een transitie gaat in zijn achteruit. Althans een aantal jaren. Jammer en duur.
Een Opel kan prima gebruikt worden voor reflectie. Niet elke transitie levert immers een betere samenleving op. Voor uitstel werkt het echter tegen je.
—
Maurik Dippel (CircleLytics) zette een kort gesprek met mij hierover op Youtube. Dank Maurik!